Hiểu thêm về cấu tạo và chức năng của hệ tiêu hóa trong cơ thể

Hệ tiêu hóa đóng vai trò trung tâm trong việc cung cấp năng lượng và dưỡng chất nuôi cơ thể. Từ khoang miệng đến đại tràng, mỗi cơ quan đều phối hợp nhịp nhàng để thực hiện chức năng tiêu hóa. Tuy nhiên, do các thói quen sinh hoạt chưa điều độ và ít vận động, hệ tiêu hóa ngày càng dễ tổn thương với nhiều bệnh lý phổ biến. Việc hiểu rõ cấu trúc, chức năng cũng như cách chăm sóc hệ tiêu hóa không chỉ giúp phòng ngừa bệnh tật mà còn nâng cao chất lượng sống mỗi ngày.

Hệ tiêu hóa là gì?

Hệ tiêu hóa là một hệ thống gồm nhiều cơ quan phối hợp với nhau để thực hiện chức năng tiêu hóa thức ăn, hấp thụ chất dinh dưỡng và loại bỏ chất cặn bã ra khỏi cơ thể. Bộ máy tiêu hoá này đóng vai trò thiết yếu trong việc duy trì sự sống và đảm bảo hoạt động trao đổi chất hiệu quả.

Cấu tạo của hệ tiêu hoá bao ở người gồm hai phần chính:

Ống tiêu hóa (đường tiêu hóa): Là một ống dài liên tục kéo dài từ miệng đến hậu môn, cấu tạo của ống tiêu hóa bao gồm các cơ quan:

• Miệng: Khởi đầu quá trình tiêu hóa bằng việc nhai và tiết enzyme tiêu hóa từ nước bọt.
• Hầu họng và thực quản: Dẫn thức ăn từ miệng xuống dạ dày.
• Dạ dày: Nơi thức ăn được nhào trộn với dịch vị, bắt đầu phân giải protein.
• Ruột non: Gồm tá tràng, hỗng tràng và hồi tràng hấp thụ phần lớn chất dinh dưỡng.
• Ruột già: Hấp thụ nước và khoáng chất, hình thành phân.
• Trực tràng và hậu môn: Lưu trữ và thải phân ra ngoài.

Cơ quan tiêu hóa phụ: Góp phần hỗ trợ tiêu hóa thông qua việc tiết enzyme, hormone hoặc xử lý thức ăn gián tiếp:

• Tuyến nước bọt
• Gan: Sản xuất mật giúp tiêu hóa chất béo.
• Túi mật: Dự trữ và tiết mật.
• Tụy: Tiết enzyme tiêu hóa và hormone điều hòa đường huyết.

Chức năng của hệ tiêu hóa là:

• Tiêu hóa cơ học và hóa học: Làm nhỏ và phân giải thức ăn thành các phân tử nhỏ.
• Hấp thụ dinh dưỡng: Vận chuyển các dưỡng chất vào máu để nuôi cơ thể.
• Thải loại chất cặn: Đưa các phần không tiêu hóa được ra ngoài qua phân.

Các vấn đề thường gặp về hệ tiêu hóa ở người

Tuyến tiêu hoá là một hệ thống quan trọng nhưng lại rất nhạy cảm trước các yếu tố như chế độ ăn uống, stress, lối sống ít vận động hoặc vi khuẩn – virus. Do đó, mỗi người cần hình thức bệnh về tiêu hóa phổ biến ở người:

Rối loạn tiêu hóa chức năng (không do tổn thương thực thể)

Chứng khó tiêu

Là tình trạng rối loạn tiêu hóa thường gặp, gây ra cảm giác đầy bụng, chướng hơi, đau âm ỉ vùng thượng vị và buồn nôn sau khi ăn. Nguyên nhân là do thói quen ăn uống không điều độ, sử dụng các loại thực phẩm khó tiêu hoặc do căng thẳng, lo âu kéo dài. Ngoài ra, một số người có thể bị kích thích bởi lượng axit trong dạ dày tăng cao, làm nặng thêm các triệu chứng khó chịu. Mặc dù không nguy hiểm đến tính mạng nhưng chứng khó tiêu ảnh hưởng lớn đến chất lượng sống và sinh hoạt hàng ngày nếu kéo dài.

Hội chứng ruột kích thích

Đây là một rối loạn chức năng của đại tràng mà không gây ra tổn thương thực thể trong hệ tiêu hóa. Người mắc hội chứng này thường gặp phải những cơn đau bụng không rõ nguyên nhân, đi kèm tiêu chảy hoặc táo bón xảy ra luân phiên. Hơn nữa, người bệnh còn có cảm giác đầy bụng, khó chịu hoặc cảm giác đi tiêu không hết. Loại bệnh này được xếp vào bệnh lý mạn tính chịu ảnh hưởng lớn đến từ yếu tố tâm lý như căng thẳng, lo âu hoặc mất ngủ. Việc kiểm soát hội chứng ruột kích thích đòi hỏi mỗi người cần điều chỉnh lối sống, quản lý stress và có chế độ ăn uống phù hợp.

Các bệnh lý tiêu hóa do tổn thương hoặc viêm nhiễm

Viêm loét dạ dày tá tràng

Nguyên nhân bệnh chủ yếu đến từ sự xâm nhập của vi khuẩn Helicobacter pylori, sử dụng thuốc giảm đau chống viêm không steroid trong thời gian dài hoặc do căng thẳng, stress kéo dài. Người ta thường cảm thấy đau rát vùng thượng vị, kèm theo các biểu hiện như ợ hơi, buồn nôn. Trong những trường hợp nghiêm trọng có thể nôn ra máu. Việc điều trị cần kết hợp thay đổi lối sống với sử dụng thuốc đúng theo hướng dẫn y khoa.

Trào ngược dạ dày thực quản

Trào ngược dạ dày thực quản là tình trạng axit từ dạ dày trào ngược lên thực quản, gây ra cảm giác ợ nóng, ợ chua, đau tức ngực hoặc nghẹn khi nuốt. Nếu không được điều trị sớm, bệnh có thể dẫn đến viêm loét thực quản, thậm chí tăng nguy cơ ung thư thực quản. Đây là tình trạng mạn tính có xu hướng tái phát nếu người bệnh không kiểm soát tốt chế độ ăn uống và thói quen sinh hoạt.

Táo bón mãn tính

Táo bón kéo dài là dấu hiệu cảnh báo hệ tiêu hóa đang gặp vấn đề. Những người có chế độ ăn ít chất xơ, uống không đủ nước, ít vận động hoặc do các bệnh lý ở đại tràng sẽ dễ mắc phải. Biểu hiện thường thấy là cảm thấy khó khăn khi đi tiêu, phân khô và rắn, số lần đại tiện trong tuần giảm rõ rệt. Hậu quả nặng nề mà nó mang lại còn có thể tăng nguy cơ mắc bệnh trĩ hoặc nứt hậu môn.

Tiêu chảy cấp hoặc mãn tính

Tiêu chảy có thể xảy ra cấp tính do nhiễm khuẩn, virus như Rotavirus hoặc E. coli, hoặc do ngộ độc thực phẩm. Trong nhiều trường hợp, nếu tiêu chảy diễn ra kéo dài, người bệnh sẽ bị mất nước, rối loạn điện giải nghiêm trọng. Tình trạng này đặc biệt nguy hiểm ở trẻ nhỏ và người cao tuổi do sức đề kháng yếu và khả năng bù nước kém. Việc điều trị cần chú trọng bù nước và chất điện giải, đồng thời xác định nguyên nhân cụ thể để xử lý triệt để.

Bệnh trĩ

Trĩ hình thành khi các tĩnh mạch vùng hậu môn bị giãn quá mức, chủ yếu do áp lực kéo dài trong quá trình đại tiện, đặc biệt là ở những người bị táo bón lâu ngày. Triệu chứng điển hình bao gồm đau rát, chảy máu khi đi tiêu và có thể xuất hiện hiện tượng sa búi trĩ. Dù không đe dọa trực tiếp đến tính mạng nhưng bệnh trĩ gây ảnh hưởng lớn đến sinh hoạt hàng ngày.

Bệnh gan mật ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa

Gan và túi mật tham gia trực tiếp vào quá trình chuyển hóa dưỡng chất và giúp đào thải độc tố ra khỏi cơ thể. Khi đó, hệ tiêu hoá yếu đi rõ rệt, quá trình tiêu hóa sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

Một trong những bệnh lý phổ biến là viêm gan do virus như viêm gan A, B và C. Những bệnh này có thể làm suy giảm chức năng gan, khiến gan không còn thực hiện hiệu quả nhiệm vụ chuyển hóa và lọc độc tố. Nếu không được điều trị đúng cách, viêm gan có thể dẫn đến tổn thương gan lâu dài.

Xơ gan là tình trạng gan bị tổn thương mạn tính khiến các mô gan lành bị thay thế bằng mô xơ. Điều này dẫn đến suy giảm chức năng gan, tích tụ độc tố trong cơ thể, gây chướng bụng, phù nề và suy dinh dưỡng. Xơ gan cũng làm tăng nguy cơ biến chứng nặng như chảy máu tiêu hóa hoặc ung thư gan.

Sỏi mật xảy ra khi có sự kết tinh bất thường trong dịch mật. Sỏi mật có thể cản trở dòng chảy mật xuống ruột non, gây đau vùng hạ sườn phải, buồn nôn, đầy bụng và khó tiêu sau khi ăn.

Ung thư đường tiêu hóa

Ung thư đường tiêu hóa là một trong những nhóm bệnh lý ác tính phổ biến, trong đó thường gặp nhất là ung thư dạ dày, ung thư đại trực tràng và ung thư gan. Đường tiêu hóa kém là những bệnh có thể đe dọa nghiêm trọng đến sức khỏe và tính mạng nếu không được phát hiện kịp thời.

Điểm đáng lo ngại là ở giai đoạn đầu, các dấu hiệu thường không rõ ràng và rất dễ bị bỏ qua. Người bệnh có thể cảm thấy chán ăn, đầy bụng nhẹ, mệt mỏi kéo dài, sụt cân không rõ nguyên nhân. Một số trường hợp xuất hiện tình trạng rối loạn đại tiện hoặc thiếu máu nhưng không tìm ra lý do cụ thể.

Chính vì triệu chứng diễn ra âm thầm nên nhiều người thường chủ quan, chỉ đi khám khi bệnh đã tiến triển nặng. Điều này làm giảm hiệu quả điều trị và tăng nguy cơ biến chứng nguy hiểm. Việc chủ động lắng nghe cơ thể, kiểm tra sức khỏe định kỳ và tầm soát ung thư tiêu hóa là cách hiệu quả để bảo vệ bản thân. Đặc biệt, những người trên 40 tuổi hoặc có tiền sử gia đình mắc bệnh về hệ thống tiêu hóa nên được ưu tiên kiểm tra sớm.

Khi nào nên đi khám tiêu hóa?

Bạn nên thăm khám bác sĩ chuyên khoa tiêu hóa khi xuất hiện các dấu hiệu:

• Đau bụng kéo dài, bất thường
• Ợ nóng, ợ hơi thường xuyên
• Đại tiện có máu, phân đen
• Sụt cân không rõ nguyên nhân
• Buồn nôn, chán ăn, đầy bụng sau ăn nhẹ

Cách bảo vệ và duy trì hệ tiêu hóa khỏe mạnh

Một hệ tiêu hóa hoạt động tốt không chỉ giúp hấp thụ dưỡng chất hiệu quả mà còn góp phần tăng cường miễn dịch. Để duy trì hệ tiêu hóa khỏe mạnh, cần kết hợp chế độ ăn uống hợp lý với lối sống khoa học.

Ăn uống đúng giờ và đều đặn

Việc chia nhỏ các bữa ăn trong ngày sẽ giúp giảm áp lực lên dạ dày và hỗ trợ tiêu hóa tốt hơn. Cùng với đó là không nên bỏ bữa, đặc biệt là bữa sáng vì đây là thời điểm hệ tiêu hóa hoạt động tích cực nhất. Trong mỗi bữa ăn, nên ăn chậm, nhai kỹ để thức ăn được nghiền nhỏ trước khi xuống dạ dày, từ đó giảm thiểu cảm giác đầy bụng, khó tiêu.

Ưu tiên các thực phẩm giàu chất xơ 

Rau xanh, trái cây tươi, các loại đậu và ngũ cốc nguyên hạt có nhiều chất xơ tốt cho cơ thể. Chất xơ giúp nhuận tràng, điều hòa nhu động ruột và phòng tránh táo bón. Ngoài ra, thực phẩm lên men tự nhiên như sữa chua, dưa muối, kim chi có chứa lợi khuẩn probiotic giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột. Uống đủ nước mỗi ngày cũng đóng vai trò thiết yếu trong việc hỗ trợ tiêu hóa và đào thải chất cặn bã.

Hạn chế tối đa các loại thực phẩm có hại 

Đồ chiên rán nhiều dầu mỡ, thức ăn nhanh, nước ngọt có gas hay rượu bia, thuốc lá, cà phê hoặc các loại gia vị quá cay, mặn có thể gây kích ứng niêm mạc dạ dày và ruột, làm cho chức năng hệ tiêu hoá bị ảnh hưởng.

Duy trì lối sống năng động 

Tập thể dục thường xuyên như đi bộ, đạp xe hoặc tập yoga sẽ kích thích nhu động ruột, giảm nguy cơ táo bón. Bên cạnh đó, cần ngủ đủ giấc, hạn chế thức khuya và kiểm soát căng thẳng, vì stress kéo dài dễ gây rối loạn tiêu hóa, đặc biệt là hội chứng ruột kích thích.

Chủ động thăm khám định kỳ

Nội soi dạ dày, đại tràng hoặc xét nghiệm chức năng gan, mật định kỳ giúp phát hiện sớm các bệnh lý nguy hiểm và điều trị kịp thời. Khi có dấu hiệu bất thường như đau bụng, đầy hơi, ợ chua, tiêu chảy hoặc thay đổi thói quen đại tiện kéo dài, nên đến cơ sở y tế để kiểm tra.

Sử dụng thuốc cần đúng hướng dẫn của bác sĩ

Tránh lạm dụng thuốc giảm đau hoặc kháng sinh vì chúng có thể gây loét dạ dày, rối loạn hệ vi sinh đường ruột và ảnh hưởng tiêu cực đến hệ tiêu hoá người.

Một hệ tiêu hóa khỏe mạnh là nền tảng của một cơ thể khỏe mạnh. Không chỉ đơn thuần là quá trình tiêu hóa thức ăn, hệ tiêu hóa còn liên quan mật thiết đến hệ miễn dịch, nội tiết và tinh thần. Chủ động lắng nghe cơ thể, duy trì lối sống lành mạnh, ăn uống cân đối và khám sức khỏe định kỳ là những bước thiết thực để bảo vệ hệ tiêu hóa và phòng ngừa hiệu quả các bệnh lý liên quan. Chăm sóc hệ tiêu hóa đúng cách hôm nay chính là đầu tư cho sức khỏe bền vững mai sau.